بحث از کیفیت معماری در طرح‌های دولتی تولید مسکن در ایران یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها در تحلیل اقدامات اساسی دولت جهت تأمین سکونت گروه‌های اجتماعی به شمار می‌رود. اقدام ملی مسکن، جهش تولید مسکن و غیره برنامه‌هایی هستند که به‌طور مداوم مورد تحلیل قرار می‌گیرند و نقدهای بسیاری را به همراه دارند. ارزیابی این برنامه‌ها نشان می‌دهد که طراحی معماری در این سیاست‌ها کمتر مورد توجه قرار گرفته است. پژوهش حاضر، با هدف بررسی و تحلیل کیفیت معماری در این طرح‌ها انجام شده است. در این پژوهش، معیارهای مختلف کیفیت معماری با توجه به مبانی نظری بررسی شده‌اند و میزان تطبیق آن‌ها با طرح‌های دولتی تولید مسکن ارزیابی گردیده است.

پژوهش نظری بر اساس مفهوم کیفیت محیط معماری سرآمد شکل گرفته است. بر این اساس، چهار معیار اصلی کیفیت معماری شامل: ۱- هویت، خاطره‌انگیزی، محیط خلاق و زیباشناختی، ۲- غنا، حس و تجربه (کیفیت ساخت فضای کالبدی، ادراک حسی)، ۳- عملکرد (سازگاری عملکرد و طراحی شبکه راه‌ها و معابر، تطابق فرم معمارانه با کاربری زمین و امنیت)، ۴- پایداری محیطی (خرده اقلیم، نور خورشیدی، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و کنترل اقلیمی) مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

روش تحقیق پژوهش، تلفیقی از روش‌های کیفی و کمی است که از پژوهشگر با مراجعه به گروه‌های مرجع و بررسی نظرات آن‌ها نسبت به تحلیل شاخص‌های شده در حوزه کیفیت مسکن اقدام نماید. برای تحلیل مقایسه‌ای نظرات کاربران، از تحلیل‌های آماری استفاده شده است.

تحلیل نمونه‌های موردی در میان طرح‌های دولتی تولید مسکن در ایران نشان‌دهنده آن است که از نظر کیفی، در میان شاخص‌های اصلی کیفیت معماری، گروه معیارهای حوزه زیباشناسی با میانگین ۷۸.۲ بیشترین امتیاز را در میان گروه‌های عملکردی با ۶۹.۴، معیارهای محیطی با ۷۳.۶ و کارکردمند، در میان متغیرهای مختلف حوزه یکپارچگی عملکردی با ۷۲.۱ کمترین امتیاز را دارند.

نتایج تحقیق نشان می‌دهد که در بسیاری از طرح‌های دولتی تولید مسکن در ایران، مفهوم "کیفیت معماری" با نواقصی جدی برخوردار است. بررسی شاخص‌های کیفیت معماری در این پروژه‌ها نشان می‌دهد که این طرح‌ها به میانگین کیفی ۷۲.۶ در شاخص‌های مختلف دست یافته‌اند، اما به نظر می‌رسد که عدم توجه به محیط معنایی و ارزش‌های هویتی در این طرح‌ها از مهم‌ترین نقاط ضعف آن‌ها است. پژوهش حاضر، راهبردهای اساسی برای ارتقاء کیفیت معماری در این پروژه‌ها پیشنهاد می‌دهد که شامل توجه به هویت در طراحی و مفاهیم طراحی اسلامی، بهره‌گیری از اندیشه‌های نوین و فناوری‌های نوین، توجه به جایگاه و رویکردهای معماری پایدار و یکپارچه در طراحی و اجرای پروژه‌های دولتی مسکن می‌باشد.